Павел Кузенков
„Канонический статус Константинополя и его интерпретация в Византии.pdf” – В: Вестник ПСТГУ І: Богословие, Философия, 3 (53), 2014, с. 25-51
Црковните канони и историските записи не оставаат место за сомневање, дека во древната Црква никогаш не постоело нешто како единствена и универзална власт на една личност, на која би ѝ биле потчинети сите епископи од христијанскиот свет. Традиционалниот епитет за св. ап. Петар: првоврховен (κορυφαίος, princeps) апостол – иако го признава неговото водечко место меѓу апостолите (сепак, заедно со св. апостол Павле), воопшто не подразбира некаква формална власт над Христовите ученици. Ова уште повеќе се однесува на римскиот епископ, кој во древноста се сметал за најпочитуван од архиереите во империјата. Истовремено, таа чест и почит никако не се пројавувале во восприемањето на Папата како своевидна глава на христијаните.
Православната еклисиологија секогаш верно се придржувала до соборниот принцип на организација на Вселенската Црква, според кој, сите апостоли добиле еднакви овластувања од Господа, и затоа нивните наследници, епископите, се разликуваат, не според „божествено право“, туку според црковно канонски основи. Истовремено, во византискиот период, односот на самите „Ромеи“ кон црковниот статус на нивната престолнина не бил недвосмислен. Традиционалното восприемање на архиепископот на Константинопол како прв по чест, но еднаков по чин претстоител на една од помесните цркви, коегзистира со идејата за посебен статус на „вселенски патријарх“, давајќи му ексклузивни прерогативи и права, во споредба со сите други архиереи. Во оваа статија, имаме за цел да го проследиме развојот токму на овие поими.
Хиерархиски нивоа на црковна власт во Римската империја
Уште во првите четири векови од формирањето на црковната организација во империјата, биле оформени три главни хиерархиски нивоа на владеење.
1. На ниво на посебен град, со неговата околина, е соодветна епископијата (παροική или ἐνορία, што во нашата традиција одговара на епархија),[1] на чело со епископ, кој има полнота на духовно и црковно-административно власт (ἐξουσία) над клирот и паствата.
Според каноните, тој ја има одговорноста и грижата за сите црковни работи, управува со територијата што му е потчинета, располага со црковниот имот, ракополага презвитери и ѓакони и мудро одлучува за сите работи.[2]
2. За решавање на заедничките прашања на регионално (провинцијално) ниво се формираат колегијални раководни тела – архиерејски собор (според образецот на Апостолскиот собор) под претседателство на епископот на центарот на провинцијата – митрополитот. Таквиот епископ, откако добил власт над другите епископи, обично (но, не и задолжително) се нарекува архиепископ или митрополит. Каноните им даваат право на архиепископите да свикуваат локални собори и да претседаваат со нив,[3] да го следат запазувањето на соборските одлуки, да ги потврдуваат изборите на епископите, да примаат апелации (т.е. жалби) и други важни решенија.[4] Сепак, нивната власт не е апсолутна, тие немаат право да се мешаат во внатрешните работи на потчинетите епископи и не можат да преземаат ништо без нивна согласност.[5]
Канонските формулации кои ја објаснуваат причината за давање посебни права на митрополитите, го заслужуваат нашето внимание:
Епископите на секој народ треба да го познаваат првиот (πρωτον, primus) меѓу себе, кого го признаваат за своја глава, и да не прават ништо што ја надминува нивната власт без советување со него, туку секој да го прави само она што се однесува на неговата епархија и нејзините места. Но, и првиот епископ да не прави ништо без советување со сите епископи, бидејќи на тој начин ќе има едномислие и Бог ќе се прослави преку Господа во Светиот Дух – Отецот и Синот и Светиот Дух[6] (Апостолско правило 34).
Епископите во секоја област мора да го познаваат началствувачкиот епископ во митрополијата, кој се грижи за целата област, бидејќи во митрополијата доаѓа секој за своја работа. Поради оваа причина, ние определуваме тој и по чест да има предност, а другите епископи да не прават без него ништо што е особено важно, според древното правило прифатено од нашите отци, освен она што се однесува на епархијата што му припаѓа на секој од нив и на потчинетите места на епархијата, бидејќи секој епископ има власт во својата епархија, која треба да ја управува со согледување, со грижа за целата територија што е зависна од неговиот град, да ракополага презвитери и ѓакони и да располага и одлучува за сите прашања што се појавуваат. Повеќе од тоа не треба да извршува без епископот на митрополијата, а исто така и последниот да не прави ништо без согласност на другите епископи[7] (Правило 9 на Антиохискиот собор).
Значи, причината за издвојувањето на вториот степен на епископската хиерархија е принципот на државно уредување, според кој постојните административни центри се фокусот за донесување на важни судски и други одлуки. Затоа, назначувањето на првенствувачки епископ (архиепископ, митрополит) во една или друга област (покраина, епархија) или во еден или друг народ се извршува на формален принцип, а не на други основи.[8] Подоцна се појавила категоријата на почесни автокефални архиепископи, односно епископи, отстранети од власта на митрополитот и директно потчинети на патријархот, кои, сепак, немаат власт над другите епископи.[9]
3. Во IV век империјата била поделена на големи области, епархии, на чело со викари или егзарси. Во тие окрузи се појавило црковно-административно ниво кое одговара на нивото – регионален совет, на чело со епископот на главниот град. Второто правилото на Вториот Вселенски Собор јасно ги разграничува областите „на епископите над диоцезите“ (τούς ὐπέρ διοίκησιν ἐπισκοπους) во источната половина на империјата: во Египетската диоцеза Црквата ја управувал Александрискиот епископ; во источната – од „источните, притоа зачувувајќи ја предноста на Антиохиската црква“; во Азија, Понт и Тракија – соодветно од епископите на Азија, Понт и Тракија.[10] Интересно е тоа, дека правилото што ја утврдува разликата на диоцезите се повикува на Никејскиот канон, во кој се зборува за провинции.[11] Врз основа на тоа, се појавиле и независни (автокефални) помесни цркви.
Истовремено, границите на самостојните цркви не секогаш се совпаѓаат со оние на државните диоцези. Во 5 век, Ерусалимската црква и Кипарската црква се одвоиле од Источната диоцеза, а трите малоазиски диоцези ја формирале Константинополската црква. Во западната половина на империјата ситуацијата е уште посложена. Таму, несомнено, постојат локални цркви – со свои собори (на пример, Африканската),[12] но целокупната слика останува прилично нејасна. Во секој случај, традиционалното гледиште за римскиот Папа како „Патријарх на Запад“ е многу упростено. Бидејќи само поради варваризирањето на западните области, таму дошло до уништување на месните црковни структури, па затоа и се зголемило значењето на Рим.[13]
Најавторитетните архиепископи уште во древноста со почит биле нарекувани папи или патријарси (буквално, „началници на отците“). Првата од овие почесни титули на крајот стана официјален епитет на римскиот епископ, а втората во 5-6 век им беше официјално припишана на епископите од Константинопол, Антиохија и Ерусалим. Александрискиот епископ ги користи двете титули: папа и патријарх . Всушност, овие титули не даваат никакви дополнителни административни права – и папите и патријарсите се архиепископи од највисок степен – претстоители на самостојни (автокефални) помесни цркви.
Не постои црковна јурисдикција што би била заедничка за империјата. За прашања од општодржавно значење одлучуваат вонредни собранија на сите епископи – тнр. вселенски собори, кои ги свикуваат императорите и со тоа тие собори имаат, освен црковен, и црковно-државен статус.
Грчкиот збор „πρεσβεία“ (множина од πρεσβείον – старешинство, привилегија, почест) се користи како технички термин кој во црковната традиција ги означува посебните права на главните катедри,[14] што обично се преведува како „предност“. [15]. Точното значење на овој термин и неговата правна природа продолжуваат да бидат предмет на долги, а понекогаш и прилично жестоки спорови.
Канонските текстови го користат терминот „предност“ (πρεσβεία) на два начина:
– како овластувања на митрополитот, кои го издигнуваат над потчинетите епископи;
– како посебен статус на двајцата архијереи на престолнините – на Рим и на Константинопол.
Овие два случаи ќе бидат разгледани одделно.
„Предноста по власт“ на архиепископите
Уште на Првиот вселенски собор, (Никеја, 325 год.), бил утврден претходно востановениот систем на црковно управување, во кој епископите од најголемите градови (митрополии) на империјата имале административна власт (ἐξουσία) над провинциските градови кои биле подредени на тие центри. [16] Како основа за овој вид на власт Правилото 6 на Соборот го наведува „древниот обичај“ (τά ἀρχαια ἔθη), а карактерот на овластувањата на митрополиските епископи се опишува како „предности“ (πρεσβεία). Овој канон на Никејскиот собор е посебно посветен на Александрија, но како аналогни примери на црковно-административна хиерархија се споменуваат Рим и Антиохија, а воопшто, станува збор за „други области“ (букв. ἐπαρχίαις, т.е. провинции). Во текстот понатаму се вели дека, уредбите на епископот се невозможни „без согласност на митрополитот“. Од ова се гледа дека Никејското правило сè уште не ги одвојува епископите на Рим, Александрија и Антиохија од епископите на митрополиите.
Терминот δίκαια (права) се користи за означување на областа на јурисдикциите на митрополитите. Така, правилото 8 од Третиот вселенски собор во Ефес (431), дефинирајќи ја неповредливоста на традиционалните граници на помесните цркви, пропишува дека „секоја провинција (ἐπαρχία) [17] да ги чува во чистота, без ограничување правата што првично ѝ припаѓале (τά αὔτη προσοντα δίκαια), според воспоставениот обичај од древноста“.[18]
„Предноста по чест“ на катедрите на престолнините
Во правилото 9 на Антиохискиот собор се вели следново за митрополитот: „Затоа наложуваме дека и тој треба да има првенство по чест (καί τη τιμη προηγείσθαι)“.[19] Со ова, церемонијалните прерогативи на епископот на митрополија се претставени како директна последица на неговите административно-правни овластувања.
Сепак, ситуацијата со Константинопол била сосема различна.
Како што е познато, новата престолнина на империјата ја изградил императорот Константин Велики дури во 330 г. За време на соборот во Никеја, на ова место се наоѓало гратчето Византиј, кое влегувало во државната и црковната провинција Тракија, со центар Ираклиј (древниот Перинт). Пренесувањето на царската резиденција во Константинопол, природно, го зголемило значењето на локалниот епископ, но формално тој останал еден од „суфраганите“[20] на провинцијата Тракија, потчинет на митрополитот Ираклиски. Овој конзервативизам на црковната традиција е спротивен на духот на каноните. Затоа што Константинопол станал најважниот политички центар, главен град, не на еден, туку на сите народи во Римската империја, каде што се собирале сите за свои работи, од најоддалечените провинции на империјата.
И природно, Вториот вселенски собор, свикан во 381 година во Константинопол, одлучил да го возвиши црковниот статус на Новиот Рим. Меѓутоа, компликацијата се состоела во тоа што Константинопол бил главен град на империјата, но не бил диоцеза, ниту пак, провинција. Околните катедри од дамнини се потчинувале на нивните митрополии, а тие – на нивните диоцези (области кои штотуку биле разграничени).[21] Затоа соборот, во своето трето правило, не определил одредена област на јурисдикција за епископот на новата престолнина, туку се ограничил на кратката фраза: „Епископот на Константинопол ќе има предност[22] на чест по епископот на Рим, бидејќи овој град е Нов Рим“ [23].
Точната содржина на оваа формула до денес останува дискутабилна. Истовремено, добро е да се обрати внимание дека црковното издвојување на главниот град е во целосна аналогија на постапката што се одвивала половина век порано во граѓанската сфера. Во 330 г., императорот Константин на смртната постела им дал на Рим и на Константинопол некои „предности“, за кои Сократ Схоластик и Созомен соопштуваат:
„И правејќи тестамент, ја подели власта, како и претходно, меѓу своите синови, а даде и предности на едниот Рим, и на другиот град што го носи неговото име.[24]
Направил тестамент во кој ги поставил своите тројца синови за наследници на царството, според тоа, како што за време на својот живот им распределил делови и им дал многубројни предности на градот на Римјаните, и на оној што го носи неговото име, му го предава тестаментот…[25]
Така, станува сосема очигледно дека „првенството по чест“ на Рим и Константинопол, утврдено од вселенските собори, е вкоренето исклучиво во политичката сфера, поточно во престолниот статус на овие градови.
Спроведувањето на митрополиските привилегии на Константинопол во црковната сфера наидува на потешкотии, бидејќи имало нејаснотии во однос на прифатениот модел за нив – привилегиите на стариот Рим. До денес продолжува активната дискусија за тоа, до каде се протегала јурисдикцијата на папите во тоа време и кои конкретни права им биле признати. Пример за двосмисленоста во разбирањето на привилегиите на епископот на престолнината е тнр. Закон за Илирк (421 г.). Во текот на пограничните спорови меѓу западните и источните делови на Римската империја, Теодосиј II издава едикт со кој го обезбедува врховниот надзор на Константинопол над епископите од префектурата Илирик[26]. Како причина, директно се посочува, дека овој град ги има прерогативите на Рим:
„Август Хонориј и Теодосиј – до Филип, префект на преториумот во Илирик. Попречувајќи го секое новотарство, пропишуваме во сите провинции на Илирик да се почитуваат древните и исконски црковни правила, кои важат до денес, зашто ако се појави некаква недоумица, тоа треба соодветно да се достави до свештеничкиот собор и до светиот суд, и за тоа да биде известен најчесниот човек, претстоителот на свештениот закон во градот Константинопол, кој ги има прерогативите на стариот Рим.“[27]
Заради тоа, византиските канонисти (мора да се забележи; не сите) биле убедени дека сите епископи западно од Тракија му се потчинувале на папата во Рим и на тој начин ја третирале оваа норма, како еден вид двојна власт.[28] Истовремено, истражувачите се склони да видат овде обид за потчинување на епископите на Илирик – од Рим на Константинопол, затскриени под размислувања за „неприкосновеноста на древните правила“.[29]
Подемот на Константинопол предизвикува негативна реакција кај постарите црковни центри: Рим, Александрија и особено Ефес – катедра која била позната по своето апостолско потекло, но уште во времето на свети Јован Златоуст паднала под контрола на Константинополскиот архиереј. Како што е познато, двата собора одржани во Ефес, Третиот вселенски собор (431) и „Разбојничкиот собор“ (449), не го признале посебниот црковен статус на Константинопол. И ако во 431 г. ова може да се објасни со фактот дека епископот константинополски Несториј бил во Ефес како обвинет за ерес, тогаш последното место на Флавијан Константинополски на соборот во 449 г. изгледа како грубо нарушување на каноните (имено, тоа така го процениле по две години во Халкидон, и тоа не било кој, туку пратениците од Рим).[30]
Определување на областа на црковната јурисдикција на Константинопол
На Четвртиот вселенски собор во Халкидон (451), особениот статус на Константинополскиот епископ кој бил воспоставен пред седум децении, не само што бил потврден, туку добил и конкретна област на јурисдикција. Клучно во овој поглед е Правилото 28 на соборот (усвоено по затворањето на седниците и независно од протестот на римските легати), кое и денес е предмет на разни спекулации, па затоа е соодветно да се претстави во поточен превод:
Следејќи ги целосно определбите на светите отци и признавајќи го правилото на сто и педесетте богољубезни епископи, што беше прочитано денес, собрани на собор во деновите на Теодосиј Велики со блажен спомен, во царствениот град Константинопол – Новиот Рим, и ние исто така одредуваме во врска со предностите (πρεσβείων) на светата црква во истиот град Константинопол – Новиот Рим, бидејќи на престолот на древниот Рим правилно му беше дадена предност (εἰκότως Ιποδεδώκασι τά πρεσβεία) како на царствен град. Затоа, водени од истите размислувања, сто и педесетте богољубезни епископи му признаа рамни права (τά ἴσα πρεσβεία) на светиот престол на Новиот Рим, расудувајќи правилно, дека градот кој е удостоен да биде град на царот и на управителството, и кој има предности, рамни на древниот царски Рим, и во црковните работи треба да биде возвишен како него и да биде втор по него. Токму врз тие основи, само (μόνους) митрополитите на Понтската, Азиската и Тракиската област, а исто така и епископите на споменатите диоцези на варварските (народи),[31] да бидат поставувани од гореспоменатиот свет престол на Светата константинополска црква. Имено, секој од провинцијалните епископи (τούς τῆς ἐπαρχίας ἐπισκοπους) да биде ракополаган од митрополитот на спомнатите области, заедно со епископите од областа, како што пропишуваат божествените канони; а самите митрополити на спомнатите области, како што беше кажано, да бидат поставувани од Константинополскиот архиепископ, откако ќе биде произведен, според обичајот, и ќе биде претставен неговиот избор.[32]
Суштински важно е дека во својство на основа врз која отците даваат „предност“ на Рим и Константинопол, со даденото правило директно се посочува политичкиот статус на тие „царствени“ градови. Покрај тоа, се споменуваат и рамните државни предности на Стариот и Новиот Рим. Очигледно е дека се работи за оние привилегии, кои на двете престолнини им ги доделил Константин Велики.
Без оглед на тромавоста и некои граматички особености на текстот на ова правило, неговата смисла е сосема јасна. Предноста по чест што веќе му е дадена на Константинопол, овде почнува да се разоткрива како предност по власт – во строго дефинирани рамки: право да се ракополагаат само митрополити (но, не и епископи!) на три диоцези, како и епископи на диоцезите „на варварските народи“.
Константинопол не добива никакви нови права, напротив – порано таму биле примани жалби од епископи од сите области на империјата, не исклучувајќи ги ни папите на Рим и Александрија. Сега, не само што сите јерарси кои се надвор од границите на трите конкретни епархии, туку и епископите суфрагани на метрополиите во тие епархии – се отстранети од негова контрола.[33]
Заедно со митрополитите на Понт, Азија и Тракија, под директна потчинетост од Константинопол биле поставени и епископите на „варварските“ народи кои припаѓаат на тие епархии. За какви епископи станува збор и на каков начин тие се поврзани со диоцезите на империјата, може само да погодуваме. Може да се претпостави, дека се работи, или за епископи на туѓи племиња кои живеат на територијата на Римската империја со право на политичка автономија (федерати), или за мисионери кои од споменатите области излегле преку границите на империјата.
Византиските канонисти од XII век различно го толкувале овој пасус. Алексиј Аристин овде гледа „епископи на варварите“ внатре во диоцезите (οἱ ἐν ταίς τοιαύταις τοιμήσεσι τῶν βαρβάρων ἐπίσκοποι),[34] додека за Јован Зонара и Теодор Валсамон ова правило се однесува на епископите кои се зависни од Константинопол, а се во земјите – соседи на дадените епархии: Аланија и Рус:
Зонара: „На Kонстантинополскиот епископ правилото му го доверува ракополагањето на епископи за варварските народи кои живеат во наведените области, како што се Аланите и Русите; затоа што првите се соседи (συμπαράκεινται) со диоцезата Понт, а Русите – со Тракија“.
Валсамон: „Епископи на варварите може да се нарекуваат оние на Аланија, Русија и др. Затоа што, Аланите се до (в) Понтската диоцеза, а Русите се до (в) Тракиската“.[35]
Во секој случај, изразот „варварски народи“ од гореспоменатите диоцези не дава никакви основи за проширување на црковната јурисдикција на Константинопол врз целата православна дијаспора.
***
Други канони на Халкидонскиот собор ги дефинираат судските овластувања на Константинополскиот архиепископ. Правилото 9 гласи:
„Ако свештеникот има судски спор со друг свештеник, нека не го заобиколува својот епископ и нека не прибегнува кон граѓански судови, туку прво нека се суди пред својот епископ или, со негова дозвола, пред судот што ќе го изберат двете страни. Кој, пак, ќе постапи против тоа, ќе биде казнет според правилата. Ако клирик има судски случај со својот или со друг епископ, нека се суди пред регионалниот собор. А, ако некој епископ или клирик од таа провинција е незадоволен од митрополитот на истата,[36] нека се повика на егзархот на диоцезата[37] или на престолот на царствениот Константинопол и пред него нека се суди.[38]
Истата норма ја повторува и правилото 17.[39] Многу карактеристично, соборот молчи за аналогните права на другите патријаршиски престоли. Византиските канонисти ги разбираат Каноните 9 и 17 во смисла, дека другите патријарси овде се нарекуваат „егзарси на диоцезите“.[40] Притоа, според Аристин, Константинополскиот патријарх (до кого апелацијата / жалбата се разбира како алтернатива на апелацијата кон егзарсите), се покажува како надарен со уникатни овластувања – да им суди на митрополитите, не само во својата област на јурисдикција, туку и од другите патријаршии.[41]
Меѓутоа, истовремено, таквото разбирање на халкидонските правила не е ниту неопходно, ниту општоприфатено. Се разбира, титулата патријарх во средината на 5 век сè уште не се сметала за официјална и не била користена во правилата на соборите. Во исто време, соборот може да го нарече „егзарх на диоцеза“ само Александрискиот патријарх, додека Антиохискиот и Ерусалимскиот ја делат Источната диоцеза меѓу себе и според тоа не можат да бидат наречени егзарси. Но, овде не може да припадне Александрискиот патријарх, бидејќи нема потчинети митрополити (тоа била една од карактеристиките на црковната организација на Египет). Според тоа, правилото нема универзален карактер, туку ја опишува конкретната ситуација: правна потврда на правата на Константинополскиот престол, чиј административен аспект е опишан во правилото 28. Во претходната фаза, правото да ги суди митрополитите им било доделено на рамните на Константинополската катедра и на архиепископот на главниот град: на трите диоцези што влегуваат во неговата јурисдикција: Кесарија Кападокиска (Понт), Ефес (Азија) и Хераклеја (Тракија). Карактеристично е дека митрополитите на овие три градови во своите титули до ден денес ја зачувале титулата егзарх на дадената област. Подоцна, егзарсите ги губат своите канонски привилегии, а единствен судија на митрополитите во своите три диоцези останува само Константинополскиот патријарх.[42] Канонистот Теодор Валсамон го разбира ова правило токму во таква смисла на укажување, дека тие дејствувале, но дека подоцна исчезнале јуридичките права на митрополитите на диоцезите.[43]
Но, дури и да претпоставиме дека под „егзарси на диоцезите“ се подразбираат другите патријарси, текстот на правилата не обврзува да го прифатиме толкувањето дека сврзникот „или“ се разбира како право на избор меѓу нив и Константинопол. Многу полесно е да се претпостави дека се работи за две варијанти на именувањето на највисоката апелациска инстанца: стара (егзархот на диоцезата) и нова (Константинополскиот престол – кој одеднаш добил три диоцези како потчинети). Во секој случај, би било чудно ако соборот ги одзел административните овластувања од судските инстанци и ги потчинил на судот на Константинопол митрополитите кои добиле хиротонија од другите патријарси. По тој повод, Јован Зонара конкретно објаснува:
„Но, не над сите митрополити без исклучок е поставен за судија Константинополскиот патријарх, туку само над оние што му се потчинети. Зашто, тој не може да ги приведе под свој суд митрополитите на Сирија или Палестина и Феникија или Египет против нивна волја. Туку, митрополитите на Сирија подлежат на судот од Антиохискиот патријарх, палестинските – на судот во Ерусалим, а египетските да бидат судени од Александрискиот патријарх, од кого добиваат ракополагање и на кого се потчинети.[44]
Свиток 