Павел Даровски
Ако прашањето за тоа кој има право да дава автокефалност беше јасно дефинирано во канонското право, тоа немаше да предизвикува толку многу сомнежи и спорови. Но, светите канони не го регулираат ова прашање. Во Византиската империја во III-VIII век, ова прашање не било меѓу првите на дневен ред. Тоа било успешно решавано од страна на Вселенските собори според потребата.
Несомнено, за работи кои не се регулирани со каноните, во православните цркви пресудно е Преданието на Црквата, црковното искуство. И тука се појавуваат разлики меѓу Константинопол и другите Цркви.
Фанариотите се повикуваат на практиката на Вселенските собори. Но, по последниот од тие Собори, Цариградската патријаршија додели или призна 9 (!) нови автокефални Цркви. А, само Патријаршиството на Руската црква го доделила Константинополската црква во 1590 година, и во одлучувањето учествувале претставници на останатите источни патријаршии, односно процесот имал знаци на Вселенска Соборност.
Во 1850 год., томосот за автокефалност на Грчката црква, покрај цариградските архиереи, го потпишал само Ерусалимскиот патријарх. Односно, веќе не може да се види Вселенската соборност. Во подоцнежните одлуки за автокефалност на другите, нови Цркви, исто така, нема знаци за друго одлучување, освен на Константинополската црква. Така, тезата за ексклузивното право на Вселенските собори да доделуваат автокефалност е побиена од самата историја и практика на Цариградската црква.
Фанариотите ја поставуваат следната теза: додека нема Вселенски собори, нивните права се делегирани на Константинополската патријаршија (во натамошниот текст КП).
Зошто? Заради што треба да сметаме, дека правата на соборната полнота на Црквата се предадени само на една, и тоа, не на најстарата помесна црква? Не гледаме никаква одлука на некој Вселенски собор со таква содржина.
Вселенските собори често разгледувале и решавале многу помалку значајни прашања. Зарем, ако такво решение било донесено, тоа не ќе го најдеше ли својот јасен израз во каноните?
Но, Фанар го превидува тоа и такво решение бара во многу слободно толкување на правилото 3 од II Вселенски собор и Правилата 9, 17, 28 од IV Вселенски собор. Сепак, тие канони на КП не ѝ даваат ни право да биде врховен судија на Црквите без нивна волја за такво нешто. И уште повеќе, тие не даваат право на „првенство според власт“, на какво што претендираат фанариотите. Да не зборуваме за правото да ги заменат Вселенските собори. Дури и да не ги оспоруваме судските привилегии на Константинопол, во овој случај не станува збор за тужба. Се работи за правото да се даде автокефалност.
На која основа, наводно постоечките судски привилегии на КП, им го одземаат правото на другите помесни цркви да им дадат автокефалност на некои нивни делови? Фанариотите се повикуваат на фактот дека сите автокефалии во историјата биле дадени или од Вселенските собори или од нивната Патријаршија. Ако пак, е така, тогаш само КП има право на тоа. Но, тоа не е вистина. Како во премисата, така и во заклучокот.
Да, навистина, Константинопол ѝ дал автокефалност на Руската црква (соборно), на Грчката црква (само со учество на Ерусалимскиот патријарх), како и на Српската, Романската, Албанската и Бугарската црква (самостојно). Но, сите овие Цркви во тоа време биле во нејзиниот канонски состав и во нејзина потчинетост и доделувањето автокефалност од Мајката – Црква било сосема логично.
Подоцна, во XX век, се појавуваат противречности. Фанариотите тврдат дека сите други автокефалии биле дадени од нив: Полска, Грузиска, Чехословачката…
КП навистина им дал автокефалност на некои од Црквите, а во однос на некои измислил дека им дал. И тоа се прави само за да ги поткрепат нивните тврдења за монополско право по тоа прашање. Бидејќи, други основи за тоа – нема.
Не само фактите за прогласувањето автокефалии одделно од Константинопол, туку и фактите за нивното признавање од страна на други Цркви – сведочат за неоснованоста на фанарските претензии за монопол по ова прашање. Фанариотите грешат во својата почетна премиса: тие не се единствените што дале автокефалност до XX век.
Дали сите помесни цркви можат да дадат автокефалност?
Ако во сите горенаведени три примери станува збор за спор меѓу Константинопол и Москва, тогаш има уште еден пример што ги урива фанарските претензии.
Да цитираме директно од томосот што КП ѝ го дала на Грузиската црква во 1990 год.:
„Со одлука на Синодот и осветени од Светиот Дух, ја признаваме Светата црква на Грузија со истата структура и организација, каква што била од древноста, за што сведочи Валсамон, пишувајќи: „Се вели дека во периодот на Неговата Светост, Патријархот на Божествениот град Велика Антиохија, господин Петар, била донесена соборна одлука за слободата и автокефалноста на Црквата на Иберија“ (Γ.Α. Ράλλη, Μ. Πότλη. Σύνταγμα τῶν θειών και ἱέρων κανόνω. ἈΒ., 1.Β., 1852, Τ.2.).
Станува збор за Соборот на Антиохиската црква, свикан од патријархот Петар III во 1053 год., на кој била донесена одлука за автокефалност на Грузиската црква, која претходно ѝ припаѓала на Антиохиската патријаршија.
Овој пример, признаен од Константинопол и од другите Цркви, јасно сведочи за правото на помесните цркви самостојно да даваат автокефалност, како без Вселенски собори, така и без пренесување на оваа улога на Цариград, што ги побива толкувањата на КП. Така изгледа вистинското Црковно Предание.
Ако каноните не ги дефинираат јасно процедурите за доделување автокефалност, тогаш тие сосема јасно го дефинираат правото на Соборите на секоја Црква да одлучуваат за нејзината организација. И тие забрануваат мешање во нејзините работи од страна на другите Цркви, исто како што забрануваат нивни активности на нејзината територија. Токму на каноните со соодветна содржина се заснова одговорот на московскиот патријарх Алексиј на претензиите на константинополскиот патријарх Атинагора во врска со доделувањето автокефалност на Православната црква во Америка, во писмо од 16 март 1970 година:
„Според канонското и црковното право, законска автокефалност може да се добие само од законска власт. За Руската православна грчко-католичанска црква на Америка, како што се нарекува Американската Руска Митрополија, и за Православието во Америка во целина, таква е Руската Православна Црква. Со ништо не може да се оспори фактот, дека секоја автокефална црква има право да даде автокефалност на дел од својата Црква. Секоја автокефална Црква е овластена да даде автокефалност на дел од својата Црква.“
Од каде доаѓа оваа изјава?
Дејствата на територијата на други помесни цркви без нивна согласност биле осудени уште од времето на апостолите. Така, апостолот Павле пишува:
„Покрај тоа, се трудев да не го проповедам Евангелието каде што името Христово веќе беше познато, за да не градам на туѓ темел“ (Рим 15, 20).
Ако го земеме предвид Вториот канон на II Вселенски Собор, во него ќе видиме поделба на териториите на помесните цркви и забрана за нарушување на нивните граници, како и за „мешање на Црквите“:
„Регионалните епископи да не ја прошируваат својата власт врз црквите кои се надвор од нивниот регион и да не ги смешуваат Црквите: туку, според правилата, Александрискиот епископ да управува со само со египетските цркви; источни епископи да началствуваат само Исток, со запазување на предностите на Антиохиската црква, кои се признаени со Никејските правила; исто така и епископите од регионот на Азија, нека началствуваат само во Азија; епископите од Понт да ги надзираат само работите во понтиската област, Тракиските – само во Тракија. Без да бидат поканети, епископите да не ги пречекоруваат границите на нивната област за ракополагање или на било која друга црковна уредба. При запазување на горенаведеното правило за црковните области, очигледно е дека работите на секоја област ќе бидат добро уредувани од Соборот на таа област, како што е определено во Никеја. А, Божјите цркви меѓу туѓите народи, мора да се владеат според обичајот на отците, кој се почитувал до сега.
Како што укажува св. Никодим (Милаш) и други канонисти, канонот ги дублира нормите кои се познати од каноните 6 и 7 на Првиот вселенски собор. Истото го гледаме и во многу други канони.
***
Секоја нова Црква мора да биде признаена од целото семејство на православни цркви. Ова е целосно во согласност со соборната природа на Црквата. Tоа може да биде изразено и на Вселенските собори, и едноставно, со посебно признавање од страна на Црквите на нивната нова сестра. Исто како што црковното учење се формулирало или на Вселенските собори, или со согласност на Светите Отци, што не мора да значи нивно присуство на едно место во исто време: Отците можат да го изразат своето учење и одделно, но кога се во едномислие, дознаваме дека нивното учење доаѓа од Светиот Дух. Исто така, автокефалноста на Црквите се признава како полнота на целиот православен свет преку Соборот или со признавање посебно. Но, за ова признание, првиот чекор мора да го направи конкретна помесна Црква, во мир, хармонија и љубов, давајќи автокефалност на некој свој дел.
Свиток 