Постои ли урочување т.е. дали лошиот поглед може да има пресудно влијание на друг човек?

Меѓу многуте суевериja кои се сретнуваат во животот на нашиот народ, а кои останале од времето на грубото паганство е и суеверието наречено – урочување, или вера во пресудно влијание на лош поглед. Ова суеверие може да се сретне и меѓу образовани и меѓу необразовани луѓе. Oд урочување се плашат и луѓе што веруваат и оние што малку веруваат, а понекогаш и оние што не веруваат. Кој не слушнал за „превентивното заплукување“ – ако се пофали некое дете, наводно, треба и да се заплука, за да не се урочи.

Нерелигиозните луѓе кои веруваат во урочување, тоа го објаснуваат со некакви закони на човечката природа, но како тоа ќе го објасни некој христијанин?
Во книгата Требник, во молитвите кои свештеникот ги чита за мајката – родилка и за новороденчето, се молиме Господ да ги чува детето и родилката од сите видови штетно и опасно влијание на духовите на злобата, од тајна човечка злоба (завидливост), а меѓудругото и од – на црковнословенски – „от очес призора,“ што се преведува како: завидлив или лош поглед. (Во многу верзии и преводи на молитвата оваа фраза е испуштена).
Многумина во овој израз се обидуваат да најдат основа за своето верување во уроци и сметаат дека Црквта во своите молитвословија го подразбира постоењето на „урочување.“ Но дали навистина е така, дали навистина светата православна Црква дозволува да се верува во урочување со „лошо око“?

Молитвата во којашто се наоѓа спомнатата фраза ја напишал св. Василиј Велики. Во оригиналниот, грчки текст на оваа молитва, соодветно на преведената фраза „от очес призора“ се зборовите: „апо тис васканиас тон офталмон.“ Од овде може да се види дека словенскиот збор „призор“ е превод на грчкиот збор „βασκανία.“ Според познавачите на грчкиот јазик овој збор одговара на латинскиот fascinum. Во тој случај словенскиот израз ќе го означува она што на латински е: fascinum oculorum. А, дали ова означува „лошо око“? За одговорот ќе се обратиме до преданијата на древната римска митологија, во која се зачувани податоци за фасцинум и за сродниот термин fascinus. Во „Природознание“ од Плиниј Постариот (кн.28, гл.4), со терминот fascinus се означувало посебно римско божество. Римјаните на тој бог му припишувале сила за чување од лошо око т.е. од урочување. Сметале дека ги чува не само децата туку и народните управители од лош поглед. „Овој бог – вели Плиниј – лекува од завидливост, ги чува и двоколките на победниците на кој тие се поставени.“ Fascinum се нарекувал посебен предмет во врска со служењето на богот наречен Fascinum (оттука е зборот фасцинантно = привлечно, интересно, волшебно) и бил негов знак т.е. симбол. Тој предмет имал изглед на медаљон кој наликувал на оние што, според древноетруските обичаи, во Рим ги носеле познатите, а подоцна и сите слободно-родени деца, околу својот врат. Вообичаено, во тие медаљони суеверните римјани ги ставале непристојните симболи на богот Fascinus. Тоа се правело со цел за секој што ќе погледне кон нив, да го сврти својот поглед, да отстапи од нив. Римската народна медицина особено пропишувала тие фасцинуми да се поставуваат на креветите на родилките. Така, тие предмети се приврзувале за креветите и за другите предмети во собите на болните или ги ставале околу вратот на болните и на новороденчињата. Сето тоа се сметало за дејствено средство против завидливи очи, т.е. средство за одвраќање на лошите погледи. Фасцинум од римјаните преминал подоцна и кај елините, кој особено го почитувале тој предмет и го нарекле: βασκανία (васканиа). Со текот на времето суеверниот однос кон тој предмет се вкоренил и меѓу христијаните кои во христијанството преминале од паганството. За да се запази чистотата на верата и на христијанскиот живот била потребна засилена борба од страна на претставниците на Црквата. На пример, Порфириј, епископ на Газа, кој живеел во IV век, барал да се отстранат од родилките тие предмети (фасцина) со кои суеверието се обидувало да ги заштити.

Всушност и св. Василиј Велики во неговата молитва за родилка го моли Господа за избавување на родилката од оние средства коишто суеверието ги измислило за оградување на жената од опасности, а посебно од лошо око, средства кои служеле само да го раздразнат видот на болната жена, а не да ја спасат од опасности. Такви средства луѓето измислувале, вдахновени од духот на злобата и служеле за да му се угодува нему, како и сѐ друго од идолопоклонството. Затоа великиот Василиј, фразата што е соодветна на словенските зборови: „от очес призора,“ ја поставил во врска со другите изрази за избавување на родилката од различни стапици на ѓаволот.

Сега е јасно дека во спомнатата молитва не се зборува за урочување. Во неа се моли за избавување на родилката и новороденчето од бесполезни човечки средства за борба против лоши погледи, средства кои всушност се способни само да го раздразнат видот на болната жена. Во Требникот на митрополитот Петар Могила фразата „от очес призора“ е заменета со друга, која има слична смисла: „от очесного негодования“ т.е. од гледање на нешто што предизвикува непријатност, негодување.

Еве што вели св. Василиј Велики во неговата беседа за завидливоста: „За завидливите луѓе некои мислат дека тие нанесуваат штета само со поглед, така што од нивниот завидлив поглед телото ја губи силата… Тие премалуваат небаре од завидливите очи извира некаков штетен и погубен поток. Јас го отфрлам таквото народно размислување.“

Ако се согласиме дека никој не може да ни ја одземе слободната волја или да има пресудно влијание во нашиот живот само со своја (лоша) намера, дали навистина не постои и никакво дејство од човековиот поглед? Преданието на Православната Црква од древноста разбира дека човековиот поглед може да носи определена енергија, во зависност од содржината на човековото срце. Така, зборовите – „от очес призора,“ го означуваат лошото дејство кое духот на злобата го предизвикува соединувајќи ја својата сила со погледот, допирот или други дејства на неговите свесни или несвесни служители.

А, дали треба да се плашиме од лоши погледи и од други магиски дејства? Со сигурност може да кажеме, дека никакви лоши мисли, погледи или магии не се опасни за верните чеда на Црквата. Божјата благодат, силата на Крстот и пред сѐ, Светите Пречисти Тајни на Телото и Крвта Христови (т.е. светата Причест), за христијанинот се непробоен штит од секакви лоши духовни намери или опасности. Затоа, да го послушаме советот од св. Макариј Велики (IV в.), којшто, откако исцелил некоја жена, ѝ кажал за причините на она што ја снашло:

„Никогаш не престанувајте да ја посетувате црквата; никогаш не отстранувајте се од причестување со Христовите Тајни; оваа несреќа ти се случила затоа што веќе пет недели не си пристапила кон Пречистите Тајни на нашиот Спасител.“

Од постмодерна персона до личност

Архимандрит Ефрем, игумен на манастирот Ватопед

Теологијата на личноста, како што ни е откриeно во исихастичкото аскетско предание, е најзначајниот контра-аргумент на пост-модерниот индивидуализам и релативизам. Подвигот на себепознанието (the ascetics of introversion) и на молитвеното тихување т.е. исихија, не е психолошки предлог, туку автентичен и единствен начин за преобразување на „одбивната маска“ во личност.

Соодветно е забележано дека она што најдобро ќе ја обележи теологијата на 21-иот век е нејзината грижа за антрополошките прашања[1]. Ако денес не сме ги испитале доволно антрополошките вистини во сферата на теологијата, замислете како би морало да биде во сферите на филозофијата, интелектот и општествените и хуманитарните науки.

Денешните постмодерни луѓе не знаат што е тоа личност (person). Тие ја живеат и проектираат маската на персона. Што е тоа маска? Тоа е маска што актерите во Античка Грција ја користеле за да играат различни улоги – personae – на сцената во театарот. Значи, оваа маска не е нешто реално, вештачка е, виртуелна реалност е – да се изразиме со IT терминологија. Треба да го отфрлиме тој лажен предмет и да го замениме со вистинскиот, што, во овој случај, е личноста.

Отците на Црквата не определија што е личноста. Но, за да се осврнат на величественоста, на огромната вредност на човечкото битие, тие го користеа терминот „личност“. Св. Василиј Велики пишува дека личностите се единствените суштества кои Бог ги создал [2]. Свети Григориј Богослов вели дека Бог создал суштество – личност – која била мешавина од видлива и невидлива природа, која е втор космос, „голем во минијатурноста“[3]. Свети Јован Златоуст нагласува дека „личноста е највнимателно создадена од Божјите живи суштества“ [4].

Човечките суштества се круна на создавањето. Копнежот по совршенство е вроден. Луѓето се обидуваат, колку што можат подобро, да постигнат совршенство, дури и во нивните секојдневни активности. И ова е доказ за потенцијалот што Бог ни го дал за наше лично усовршување како психосоматски битија.

Во создадениот космос ништо не ги надминува луѓето. „Најниските редови на суштествата, иако имаат некој вид разумност, сепак немаат независна цел, туку нивната цел е да бидат материјалниот предуслов за постоење на човештвото. Луѓето копнеат по безгранична, лична реалност (Бог) Кој ги надминува и може да ги одржува бесконечно. Тие не можат да ја поседуваат оваа реалност, бидејќи нивната способност (potential) е ограничена, но нема ни да исчезнат во неа “[5]. Токму овој личен Бог му дава значење и цел на нашето постоење. Нашата човечка природа, со своите безброј ипостаси (hypostases), способна е да заедничари, преку енергија, со различните и взаемно-проникнувачки личности на Света Троица.

Блаженоупокоениот старец Софрониј, во согласност со светите Отци, не дава никаква дефиниција за личноста. За неговата аскетска теологија е поважно неговото тврдење, дека личноста постои, што го води кон опис на нејзините можности (capacities). Личноста не може да се дефинира, но може да се окарактеризира, динамично и егзистенцијално, преку пројавувањето на нејзините енергии“[6]. Личноста, сместена во „скриеното битие на срцето“ [7], се појавува кога тоа битие, преку Благодатта Божја, ја открива сферата на срцето, јадрото на нашето битие.

Свети Григориј Палама кажува нешто многу важно, што е централна точка на овој напис: Кога умот (nous), нашата највисока способност ќе се одвои, преку православниот аскетски подвиг, од секоја сетилна (perceptible) ствар, ќе се издигне над метежот од грижи за материјалните ствари и наместо нив, ќе го надгледува внатрешното битие, ќе ја види „одбивната маска“, која е грда, одвратна  маска, составена од страсната приврзаност кон земните работи, која се храни и се надувува од гревот. Значи, умот брза да ја исчисти оваа маска со тага и покајание, да ја отстрани грозната покривка преку подвиг и извршување на Божјите заповеди. Свети Григориј продолжува и вели; бидејќи душата не е заведена  од разновидноста на гревот, таа го открива мирот на нејзините психосоматски сили, хармонијата на умот и вистинското внатрешно спокојство, така што доаѓа до вистинско познавање на Бог и на самата себе [8] Тогаш „одбивната маска“ се претвора во лице, персоната во личност, според образот на вистинското и вечно лице и личност на Христос Бог / Човек.

Пост-модерните луѓе и нивната Persona

Колку пати и да се менуваат политички, културолошки и социјално, луѓето остануваат во суштина исти, Божјиот образ (the image) останува неизбришлив и помрачен во нив. По падот на Адам и Ева, гревот и страстите на злото: сетилноста, похотливоста, суетноста, гордоста, омразата, злобата, гневот, раздразливоста, осудувањето, користољубивоста, алчноста, лицемерието – или се цели на борба против или им е дозволено да владеат, во зависност од тоа дали луѓето се свесни за борбата и се спротивставуваат или се заведени од нив да им се потчинуваат и да ги негуваат. Меѓутоа, никогаш до сега немало такво општествено прифаќање и озаконување на гревот како во нашево време.

Заедница на личности

a.Бездната ја повикува бездната

Разликата меѓу суштината и енергијата во Бога ни дава можност да се упатиме во онтолошките размери на верата кои се откриваат во заедницата на љубовта со Бога. Патот на взаемната љубов е единствен и соборностен пат на богопознанието, кој ни е отворен со Божја иницијатива: „Ништо не може душата да ја воздигне во познавање на Бога, ако самиот Бог не се покаже со снисходење, и откако ја допре, ја привлекува κон себе. Зашто, човековиот ум не би имал сила да се подигне толку високо, за да опфати едно Божјо осветлување, ако самиот Бог не би го возвишил, колку што за човековиот ум е можно да се возвиши, и кога не би го осветлил со божествени просветувања”¹.

Патот на богопознанието е истовремено искачување на целиот човек како одговор на слегувањето на Бог, човеков соборен потврден одговор на божествениот кеносис и јавување, средба на човекот со Бога на планот на лична заедница и живот, взаемна љубов и љубовно единство: „Исто како што секому поединечно карактеристика му е личноста, така и духовното знаење нагласено го карактеризира она што е божествено: се смета дека оној што бара (духовно знаење) го бара лицето на Господа”². Ако гревот за човекот означува губење на патот на богопознанието, значи, „потценување на дарот на заедницата, одбивање на слободата и напуштање на љубовта на синовите Божји”³, тогаш спасението не е ништо друго освен човеково враќање на патот на богопознанието, воспоставување на заедницата на љубовта со Бога во Личноста на Христос – Синот, во кого навистина сме слободни и спасени: „Се спасува она што се соединува со Бога, зашто она што не е примено, не е ни исцелено. Спасението, значи, го опфаќа целиот човек, за да му се дарува спасение на целиот”⁴. Ова го покажува онтолошкиот карактер на богопознанието и личната димензија на врската на Бог со човештвото. Нашиот Бог не е бог „на мртви теолошки системи,” туку e Бог на личните постоења и на лични откривенија.

Троичната основа на битието

ПРВ ДЕЛ
Општи поглавја
ОД БЛАГОДАТТА ДО СЛОБОДАТА
ПРВО ПОГЛАВЈЕ
ТАЈНАТА НА ЛИЧНИОТ БОГ

ТРОИЧНАТА ОСНОВА НА БИТИЕТО
a.Меѓу Света Троица и пеколот

Учењето за Света Троица во Православието не е само догматски канон или една област од схоластичка теологија, туку прашање на животот и смртта, со оглед на тоа дека тајната на Света Троица е објава на длабочината на личната вистина која се познава како неизмерна љубов. Таа (тајната на Света Троица) не е свет на идеи од човечка философија, туку е троична тајна на Божјата Икономија која го втемелува битието и го (п)одржува неговиот онтолошки карактер.

Она што го „држи светот однатре” не е стабилност (на некој) закон, туку љубовта на Трите Личности: Отецот, Синот и Светиот Дух, неискажливата и несфатива тајна на едниот и Троичен Бог, благословената и царствена Троица, која е лична причина и извор, темел и средиште на севкупното постоење и на целиот свет. Од оваа личностна тајна, која со бескрајната и неопишлива Божја Икономија го прави чудото на создавањето и спасението, доаѓа целата вистина и се одвива целиот живот на Христовата Црква. Тоа е почетокот и крајот на христијанската вера и етос, коренот и богатството на христијанската побожност и духовност. Ипостаста на битието, создавањето, промислата и судот се дело на Света Троица. Света Троица е почетокот на Откровението и извор на секое откривение, Откровение на смислата и на перспективата на секоја стварност и на севкупната стварност – самооткровение на нестворениот Бог и Откровение на створениот свет.

Православието и историјата

в. Православието и историјата

Православието му дава посебно значење на историското траење на светот. Тоа добро знае дека неговата мисија не е надвор од светот или над светот, дека не се врзува за вонвременски идеологии, нити за апстрактниот свет на идеи. Присуството на Православието е пророчко и есхатолошко, динамично и историско. Тоа сигурно знае дека историското движење, спасението и животот на светот зависат од умешноста на Црквата, од нејзиното умеење да го оспособи светот за да го прими силното присуство на љубовта.

Кога Црквата ја ограничуваме со границите на движењето на светот, кога ја сведуваме на еден од неговите настани, тогаш всушност, се одрекуваме од нејзината мисија, нејзината божествена и вечна природа со која го исполнува своето дело во светот. Директната и остра критика на историјата од страна на Црквата и творечката врска со неа, ја просудува и испитува полнотата и силата на нејзината духовност, која се одликува со теоцентрична и есхатолошка вдахновеност, но секогаш во однос на човечкот и на историската реалност. Во Црквата не сме просто набљудувачи, туку сме одговорни за историјата на човекот, со сета длабочина на благодатното постоење кое ја открива смислата и трагичната тежина на животот, ја оправдува човечката несреќа и му дава цел на човечкото творештво. Црквата има мисија да ги открије и осмисли историските факти и настани, да ги просуди и потврди според мерката на својата вистина, зашто „не е Бог заради настаните, туку настаните му се потчинети на Бога, и сѐ ѝ служи Неговата волја.“

Самата Црква е должна дејствено да се спознае себеси, преку оправдувањето на историјата и животот на светот, така што ќе ја задржи самосвеста дека Христијанството е животот на светот, дека е превосходна историска и историско-динамична пројава, и дека ништо од човечките созданија – ни делото, ни напредокот, ни уметноста, ни науката, ни љубовта, ни радоста, ни животот во светот, ни општествените проблеми – не се непознати за „силното дување на ветрот и огнените јазици на Педесетница. Христијаните не ги отфрлаат стварите, туку „поинаку ги согледуваат. Црквата е продолжена троична благодат во историјата, „Утешител” му е на светот во неговата несреденост и експлозивност, во барањата и несреќите, во очајот и надежта. Основното прашање што се поставува при делувањето и мисијата на Црквата во светот не е во тоа; што претставува светот за Црквата, туку што е Црквата за светот, бидејќи Црквата е најскриената сила на неговото преобразување и усовршување. Што значи Црквата за смислата и иднината на светот, бидејќи „Христијанството не е само правило на секојдневниот живот, туку движечка сила на севкупната негова иднина.