Василије Враниќ, Универзитет Маркет, Висконсин, САД
Многу често може да се слушнат аргументи дека епископската јурисдикција во православието е дефинирана само со географскиот принцип. На пр., Григориј Папатомас, професор по канонско право на Институтот Св. Сергиј во Париз, смета дека „критериумот што го дефинира некоe црковно тело е неговата локација“. Тоа никогаш не билa националностa, расата, културата или исповедањето“. Тука конкретно се спомнуваат посланијата на апостол Павле, кој ѝ се обраќа на „Божјата црква во Коринт“ (1 Кор 1, 2) или на „Црквата во Галатија“ (Гал 1, 2). (…)
Меѓутоа, се чини дека овој став не му придава доволно значење на фактот, дека апостолот им пишувал на живи луѓе од одредена географска област. Затоа, апостолот ѝ пишува на „Божјата црква“ – на собирот на живи луѓе, а не на географската област „Коринт“ или „Ефес“. Изолирана географска локација, без луѓето кои живеат во неа, е од второстепено значење за еклисиологијата. Народот ја сочинува Црквата Божја. Затоа, демографскиот момент има предност пред географската локација. Исто така, овде не треба да ја изгубиме од вид Христовата заповед до апостолите, која го утврдува принципот на мисионерско-пастирската работа на Црквата: „Одете и научете ги сите народи, крштевајќи ги во името на Отецот и Синот и Светиот Дух, учејќи ги да држат сè што ви заповедав; и ете, Јас сум со вас секогаш до крајот на вековите“ (Мт 28, 19-20). Затоа, воспоставувајќи го принципот на мисионерска дејност, самиот Христос не поставува географски параметри.
Заговорниците на географската припадност како единствен меродавен принцип за одредување на канонската јурисдикција, својот став го оправдуваат со аргументот дека црковната хиерархиска власт на тој начин била одредувана уште од апостолското време. Имено, тие сметаат дека тоа што апостол Павле им пишувал на Црквите на одредено географско подрачје, значи дека хиерархиската структура е одредена со географските граници.
Неспорно е дека географскиот локалитет има голема улога во одредувањето на јурисдикциската власт на епископот. Тоа се гледа и од фактот дека секој епископ носи одреден географски локалитет во својата титула, која ја добива при неговото поставување. Исто така, ракополагањата на свештената хиерархија не се без назначувања, кои по природата на нештата се поврзани со географски локации. Ваквиот јурисдикциски поредок има свои добри страни – овозможува поефикасна пастирска служба и го минимизира ризикот од конфликт што би произлегол од преклопување на јурисдикциските власти. Сепак, сведувањето на канонската јурисдикција на исклучиво географски принцип, во голема мерка го осиромашува спектарот на мисионерската активност на Црквата. Природно е да се претпостави дека културната блискост на хиерархијата со паствата ја унапредува проникливоста на мисионерската порака. Мисионерските искуства од последните неколку векови укажуваат дека најуспешниот начин на пренесување на христијанската порака е нејзината инкултурација, која најдобро може да ја спроведат оние што припаѓаат на луѓето кои се предмет на мисионарењето. На пр., некои христијански мисионери, разговарајќи со луѓе од одредени делови на Индија, наишле на културна препрека и на бариера со јазикот на символите. Набргу сфатиле дека стандардната мисионерска реторика мора да се прилагоди на културата на луѓето на кои се обидуваат да им ја пренесат христијанската порака, ако сакаат да успеат во својата мисија. Симболиката и аналогиите што ги користеле не биле разбирливи за луѓето. Така, на пример, споредбата на Христос со „Сонце на правдата“ наишла на отпор и недоразбирање. Додека на повеќето места во светот Сонцето претставува извор на живот, во одредени тропски региони на Индија, Сонцето е поврзано со смрт и пустош поради интензитетот на сјајот и топлината. Затоа, дури откако мисионерите ја адаптирале својата порака на културниот контекст на теренот, забележале одреден успех.8 Слични примери од мисионерското искуство на православните мисионери во Латинска Америка, сведочат дека инкултурацијата на мисионерската порака е важен фактор за успех. Нормално, par excellence инкултурацијата на мисионерската порака ја вршат самите припадници на народот кон кој се извршува мисијата, бидејќи како членови на народот тие имаат предност заради блиското познавање на сите општествени и културни особености на тој народ, и можат да ја приспособат мисионерската порака на околностите. Многу помесни Цркви, следејќи ги преселбите на своите сонародници, воспоставиле своја хиерархиска структура надвор од нивните традиционални канонски граници. Во САД има неколку милиони православни верници. Иако голем број преминале во православието од други христијански верски заедници, мнозинството верници се иселеници од традиционалните области на помесните православни цркви. Во моментот, постојат случаи во Америка, каде што неколку канонски епископи дејствуваат на релативно мал географски простор.
На пр., во Чикаго, има српски, грчки, романски, украински, руски (задграничната јурисдикција) епископи и епископ на Американската православна црква. Сè почесто се слушаат протести дека ваквата состојба е несоодветна и против канонскиот поредок, бидејќи го нарушува интегритетот на географскиот простор како јурисдикциски принцип. Овој принцип налага дека во еден град може да претседава само еден епископ, а тоа е дефинирано со осмиот канон на Првиот вселенски собор.10
На ниво на локалните црковни општини, концентрацијата на власта во еден извор е древен принцип на управување во Православната Црква. Овој принцип бил дефиниран одамна пред Првиот вселенски собор – уште на крајот на првиот век – од св. Игнатиј Богоносец.11 Потврда дека овој принцип заживеал во Црквата се наоѓа и во преписката на папата Корнилиј со св. Кипријан Картагински (половина на III век), кој вели: „Бидејќи не забораваме дека Бог е еден, еден е и Христос Господ, Кого го исповедаме, еден [е и] Светиот Дух, [така и] еден епископ во соборната Црква треба да биде управител.“ 12
Умножувањето на присуството на епископите во иста географска област се карактеризира како аномалија или дури и како нередовна состојба, која мора да се поправи, за да се воспостави добриот вековен канонски поредок.13 Овој став посебно се потенцира кога станува збор за канонската јурисдикциска состојба во Северна Америка.
Сепак, сложеноста на ситуацијата исклучува поедноставени решенија и бара појаснување и редефинирање. Канонската традиција, секако, тесно ја поврзува епископската јурисдикција со географска област. Како што спомнавме, секое свештено лице е ракоположено за служба во одредена црковна заедница според канонскиот принцип на Халкидонскиот собор, дека не постои валидно ракополагање „без назначување“.14 Во случај на епископи кои вршат и административна должност со управување и надгледување на повеќе помесни црковни заедници, нивната јурисдикциска власт е определена со нивната титула. А, кога станува збор за географскиот принцип, море да се спомне дека неговата цел е да се спречи преклопување на канонската јурисдикција на епископската власт. Ваквите преклопувања секако би довеле до нередовна ситуација и голема забуна меѓу паствата. Но, во случајот со Северна Америка, целта и суштината на географскиот принцип на канонска јурисдикција не е нарушена. Имено, иако неколку епископи дејствуваат на ист географски простор, меѓу нив не доаѓа до преклопување на јурисдикцијата, бидејќи секој од нив има своја јасно дефинирана паства, кое се самодефинира со етничката припадност.
Затоа, православните Грци имаат свој епископ, Романците имаат свој, Србите имаат свој, (Македонците – свој) итн. Значи, покрај географскиот принцип на јурисдикција, неопходно е да се констатира и етничкиот принцип.
(…)
Присуството на етничката припадност како принцип на православната јурисдикција е поткрепено и со канонското право на Православната црква. Канон 34 на Светите Апостоли заповеда: „Епископите на секој народ (έχάστου έθνους, singularium gentium) нека го знаат првиот меѓу нив“. * Затоа, секој етнос, секој народ треба да има свои црковни управители кои ќе го изберат својот прв архиереј, т.е. првиот меѓу нив.
(…)
Историска потврда за постоењето на етнички епископи се наоѓа и во 28-от канон на Четвртиот Вселенски Собор. Имено, канонот се надоврзува на одлуката на Вториот вселенски собор (3. канон) со која цариградскиот архиепископ добива еднакви права на првенство со архиепископот на Рим, бидејќи со преместувањето на главниот град на империјата во 330 год., Константинопол станал „Нов Рим. “, т.е. седиште на императорот и на Сенатот.16 Четвртиот собор ги утврдува јурисдикциските права на архиепископот на Константинопол и наредува тој да може да именува митрополити во областите на Асија, Понт и Тракија и епископи меѓу варварските народи17 во спомнатите диоцези. Денес, Цариградската црква се повикува на 28-от канон на Четвртиот Вселенски Собор во своите претензии за канонска јурисдикција над православната дијаспора. Иронично, треба да се забележи дека овој канон не само што не му дава поголеми права на цариградскиот архиепископ, туку ги намалува правата што тој очигледно ги имал дотогаш. Со ова правило, цариградскиот архиепископ добива право да ги ракополага само митрополити (т.е. поглавари) на тие три области, т.е. на Асија, Понт и Тракија (…τοὺς τῆς πούρῆς καὶ τῆς ασιανῆς καὶ τῆς θρᾳκικῆς τοιμέσεως μητροπολίτας εἰνυς, ἔτι δὲ καὶ τοὺς ἐν τοῖς βαρβαρικοῖς ἐπισκοπους τῶν προειρημένων τοιμόνης, χειροτονεῖσθαι, μόνον προειρημένων τοιμόνης, χειροτονεῖσθαι ὑπὸ τοῦ προειρημένου ἁγιωτάτου θρόνου…), додека само овие митрополити имаат право да ракополагаат епископи во нив, а не цариградскиот патријарх.
Јован Зонара, во толкувањето на 28-то правило на Халкидонскиот собор, сведочи дека со одлуката на Соборот е утврдено дека цариградскиот архиепископ не може да ракополага епископи во гореспоменатите митрополии, бидејќи тоа право им припаѓа на обласните митрополити, туку тој можел само да ракополага митрополити за горенаведените области, и тоа не по сопствена волја, туку морало да постапува во согласност со волјата на локалниот собор на соодветните области. Затоа, по извршениот избор на локалниот собор, синодалниот акт со записникот од изборот бил проследуван до цариградскиот архиепископ, а откако тој ќе ги прегледал и ќе утврдел дека се во ред, дури потоа пристапувал кон потврдување и поставување.18
Што се однесува до неромејските народи кои живееле на канонскиот простор на ново-воспоставената јурисдикција на Цариградската патријаршија, т.е. на простор каде што веќе постоела хиерархиска јурисдикција меѓу ромејското население, 28-то халкидонско правило му дало право на цариградскиот архиепископ да поставува епископи (ἔτι δὲ καὶ τοὺς ἐν τοῖς βαρβαρικοῖς ἐπισκόπους τῶν προειρημένων διοικήσεων, χειροτονεῖσθαι ὑπὸ τοῦ προειρημένου ἁγιωτάτου θρόνου). Затоа, бидејќи нехеленските народи имале свои епископи на географскиот простор каде што веќе постоела канонска хиерархија потчинета на локалните митрополити (на пр., епископот на Ефес бил архиереј асиски, епископот на Кесарија имал јурисдикција над понтската диоцеза, додека епископ на Ираклија бил тракискиот митрополит),19 правилото сведочи за постоење на етничката припадност како јурисдикциски принцип уште во петтиот век, и како што видовме, не само што не ја забранува оваа припадност, туку ја воведува етничноста во канонското право како важна категорија на црковната управа.
Слично сведоштво наоѓаме и кај Кирил Скитополски, кој сведочи дека во шестиот век, ерусалимскиот архиепископ поставил епископ за крстените Сарацени од нивниот народ, иако тие живееле во близина на манастир во Палестина, кој веќе имал воспоставена хиерархиска управа.20 Според сведочењето на Кирил Скитополски, Јувеналиј Ерусалим ски назначува извесен Петар21, поранешен старешина на Сарацените, за нивни епископ, затоа што „тој бил најспособен да ги привлече душите кон спасение“ (Vita Euthymii 25, 5).22 Сарацените се населиле во близина на манастирот Св. Евтимиј, и би било разбирливо по нивното покрстување да бидат под јурисдикција на истата хиерархиска власт под која бил и самиот манастир, но св. Евтимиј, заради ефикасност на мисионерската служба меѓу Сарацените, му препорачува на Јувеналиј Ерусалимски да им постави епископ од нивниот народ. Неопходно е да се напомне дека дури тие сараценски епископи биле полноправни учесници на Четвртиот (Халкидонски) вселенски собор. Во списокот на потписници на собранискиот записник, на 334. место се наоѓа и името на извесен „Евстатиј [епископ] на Сараценскиот народ“ (Εὐσταθίου ἔθνους Σαρακηνῶν).23.
Исто така, во седмиот век, за време на владеењето на императорот Јустинијан II, кипарските градови Саламина, Курион и Пафос потпаднале под власта на Сарацените. На предлог од царот, а за да се спасат од прогонот на освојувачите, црковните власти со народот се преселиле во Хелеспонт, во близина на градот Кизик. Пребеганите Кипарци таму основале населба под името Нова Јустинијана (Νέα ᾽Ιουστινιανη). Оттогаш, кипарскиот архиепископ во својата титула го носи и името на овој град. Наместо да се потчинат на постоечката хиерархиска структура на таа област, на новодојденците им било дозволено да го задржат своето хиерархиско устројство.24 Освен тоа, 39-то правило на Трулскиот собор (692 год.) утврдило дека кипарскиот архиепископ, не само што може да го задржи достоинството што го имал во Саламина, туку со соборска одлука му е потчинета и постоечката автономна хиерархиска структура на областа на градот Кизик. Оваа одлука има посебно значење, ако се земе предвид дека Кизик била митрополија на Хелеспонт под јурисдикциско влијание на Константинопол.25 Значи, кипарскиот народ,26 иако се преселил во друга географска област, сè уште ги задржува своите карактеристики. Колку и да биле мали тие карактеристики во споредба со елинското население на Хелеспонт, тие биле доволни за да им помогнат на кипарските бегалци да го зачуваат својот идентитет и паметење на својата татковина и во догледно време, да се вратат во својата татковина.27
* „Во ова апостолско правило се зборува за помесните цркви кои постоеле за секој народ (έχάστου έθνους, singularium gentium), кои имале неколку епископи, меѓу кои еден бил признаван од сите како прв, или како глава на сите (πρώτος καί ώς κεφαλή , primus et velut caput); односно, овде се зборува за митрополиските области и за нивната понатамошна, постабилна структура во IV век и во следните векови, како и за меѓусебните односи на епископите од тие краишта.“ – Свештеноисповедник Никодим Милаш
Свиток 